Na het symbolische jaar 1984 bracht Terry Gilliam Brazil uit. Eigenlijk had hij deze film 1984 1/2 willen noemen, in het jaar ervoor was al een adaptatie verschenen van George Orwells dystopische roman. Op zoek naar een creatief alternatief dacht hij aan een nummer wat hij jaren geleden had gehoord. Brazil van Ary Barosso. Hij had het nummer al in de film verwerkt en besloot dan ook maar de titel over te nemen. Het werd dus Brazil. Op zich een goeie keus. De verwijzingen naar Orwells boek zijn legio, toch heeft Gilliam er een eigen geflipte versie van gemaakt.
In een toekomstwereld waarin bureaucratie en papierwerk de maatschappij in een smorende greep houden, is Sam Lowry (Jonathan Pryce) een sukkelige kantoorklerk die braaf zijn werk doet. Op een dag veroorzaakt een hinderlijke vlieg een fout in de administratie. De namen Harry Tuttle (Robert de Niro) en de verder gezichtloze Buttle (Brian Miller) raken met elkaar verward. Als gevolg denkt Het Systeem dat Buttle nog een rekening open heeft staan.
Sam moet deze fout oplossen. Graag zo discreet mogelijk. Want het kan toch niet zo zijn dat de feilloos opererende bureaucratie, steunend op de soepel draaiende machine vol computers en robots, een vergissing heeft gemaakt? De brave Sam doet wat hem wordt opgedragen en komt dan de dwarsliggende Jill Layton (Kim Greist) tegen. Sam heeft haar gezicht eerder gezien in fantastische dagdromen en is stapelverliefd. Helaas is Jill door het systeem gecategoriseerd als terrorist en is zij een belangrijke getuige in de zaak van Buttle.
Het is onmogelijk om bij een film van Gilliam geen visueel vuurwerk te verwachten. Natuurlijk zet hij vol in op verwrongen hoeken en extreme close-ups. Ik heb het gevoel dat hij Brazil, meer nog dan bij zijn andere films, ook als excuus zag om zich uit te leven met futuristische details en gortdroge slapstick. In sommige scènes gebeurt zoveel tegelijkertijd dat meerdere films langs elkaar heen schuiven. Het tempo is snel en loeistrak, met nauwelijks momenten om op adem te komen.
Tot mijn verrassing werkte Gilliam voor Brazil samen met toneelschrijver Tom Stoppard, die furore maakte met onder andere Rosencrantz & Guildernstern Are Dead. Misschien was zijn betrokkenheid nodig om het drama goed op poten te krijgen. Gilliam is meer een beeldregisseur met oog voor krankzinnigheid, dat zou dus kunnen, toch lijkt mij dat in dit geval stug. Het bronmateriaal biedt genoeg drama van zichzelf. Daar zou Gilliam zich prima mee moeten kunnen redden.
Brazil is dan totaal anders dan 1984, het blijft trouw aan de thema’s van Orwell. Om die reden voelt Gilliams meesterwerk akelig actueel. Een wereld waarin de gemiddelde burger tot aan zijn nek begraven wordt met verplichte formulieren, een overheid die beweert altijd gelijk te hebben? Terwijl die overheid juist faalt in zijn functioneren en zichzelf langzaamaan onderuit haalt. Zo bezien is Gilliams sciencefictionfilm niet alleen komisch, maar ook erg bedroevend.
Regie: Terry Gilliam. Met: Jonathan Pryce en Kim Greist