Een film zonder plot, personages, of dialogen, die puur door beelden en muziek wordt voortgestuwd. Is dat mogelijk? Koyaanisqatsi bewijst van wel. Het is een samenwerkingsproject tussen regisseur Godfrey Reggio en muzikant Philip Glass, met een maatschappelijke en ecologische missie. Centraal staan twee werelden: eentje die onaangeroerd is gebleven en eentje waar de mens zijn stempel op heeft gedrukt. Met verschillende technieken worden beide werelden tot leven gewekt. Vertraging, versnelling, snelle korte shots, uitgerekte lange shots, close-ups van hoofden, overzichtshots van haastige mensenmassa’s, alles komt wel voorbij.
Het woord Koyaanisqatsi schijnt uit de Hopi-taal te komen en betekent “leven uit balans”. De natuurbeelden laten daar niets van zien. Het zijn verstilde beelden van woestijnvlaktes, wolken die snel door de blauwe lucht zweven en dampende bergspleten. De muziek is dan nog bedaard. We horen stemmen het woord “koyaanisqatsi” herhalen alsof het een verheven mantra is. En door die mantra krijgen de eerste shots een haast religieuze bijklank. Dit is heilig goed, lijkt Reggio te willen zeggen. Wanneer de eerste bom explodeert verandert de toon.
In de mensenwereld, waar iedereen haast heeft, werkt in torenhoge gebouwen en reist met het openbaar vervoer, schakelen Reggio en Glass over naar opgejaagde muziek en dito montage. Soms concentreert Reggio zich op individuele gezichten, als om zo iemands aanwezigheid te benadrukken en de film subtiel wat emotie te geven. Glass’ muziek blijft op die momenten trouwens onveranderd. Want het is en blijft de wereld van de mens. Reggio mag dan soms gas terugnemen, Glass doet dat niet. Pas als we weer terug zijn bij de ongerepte natuur keert de rust echt terug.
Meer dan alles is deze hypnotiserende documentaire een filmervaring.
Het scheelde trouwens weinig of Koyaanisqatsi zou een heel andere documentaire zijn geweest. Reggio begon met filmen in de jaren zeventig en benaderde veel later Glass voor de muziek. De componist voelde er weinig voor een soundtrack te maken. Nadat Reggios heel erg lang had aangedrongen besloot de muziekmaker in ieder geval de film te kijken. Na de vertoning was hij overtuigd om alsnog mee te werken. En toen Reggio de muziek hoorde besloot hij Koyaanisqatsi opnieuw te monteren. Ditmaal op het ritme van Glass’ muziek.
Meer dan alles is deze hypnotiserende documentaire een filmervaring. Het kan aanvoelen als een te lang uitgesponnen muziekclip, toch weten Reggio en Glass een prachtige koppeling te maken tussen muziek en beeld. Wat betreft Reggio’s boodschap over wat de mens met de aarde doet, die komt minder aan. Daarvoor is Koyaanisqatsi te etherisch, overheerst de bovenaardse stijl. Als de eindtitels in het scherm verschijnen heb ik vooral het gevoel een meditatiesssie te hebben meegemaakt. Er blijft bij mij geen urgent bericht hangen over het koloniseren en vernietigen van Moeder Aarde.
Godfrey Reggio