Antony Hegarty (ook bekend als Anohni) liet jaren geleden in een interviewprogramma een fragment zien uit Der blaue Engel. In deze scène werd enerzijds het personage Immanuel Rath (Emil Jannings) getoond als een gebroken man die door de gang van het theater sloop, anderszijds zong showmeisje Lola (Marlene Dietrich), een ironisch liefdesliedje. De sfeer was als een droom die tegen een nachtmerrie aanschuurde. Of andersom. Twee totaal verschillende gevoelswerelden die samenkwamen. Het fragment maakte zoveel indruk dat ik wist, deze film wilde ik een keer zien.
Al had regisseur Josef von Sternberg zich in 1929 al gewaagd aan geluid, nu zou hij voor het eerst zijn echte geluidsfilm opnemen. Anno 2022 is geluid de normaalste zaak van de wereld, in 1930 was het iets nieuws, een opwindend experiment. Er is echter nog een reden waarom Der blaue Engel zo gedenkwaardig is: Dietrich. Het was niet haar eerste film, met de rol van Lola zou Dietrich wel definitief de status van superster krijgen. Zij speelt voortreffelijk de liefdesengel die haar slachtoffers lokt met zoete woorden, om ze als een zwarte weduwe leeg te zuigen.
Dietrichs tegenspeler, Jannings, zou volgens critici overschaduwd worden door de machtige actrice. Ergens hebben zij wel een punt, omdat von Sternberg gaandeweg meer aandacht besteedde aan zijn minnares dan aan Jannings, toch ben ik het er niet mee eens dat hij onder de tafel zou worden gespeeld. De hoofdrolspelers hebben allebei een theatrale persoonlijkheid, met een voorliefde voor in het oog springende kostuums en grootse gebaren. Dietrich kleedt zich als Lola graag in glitterpakken, Jannnings draagt als Immanuel altijd een hoge hoed en loopt met een flinke wandelstok. Die twee zijn in ieder geval aan elkaar gewaagd.
Gezien de stijl van Der blaue Engel stond von Sternberg zichtbaar nog met één voet in het expressionisme. Wat de plek van handeling ook is – het klaslokaal of de nachtclub – het decor ziet er altijd een tikje vervormd uit. Alsof de verhoudingen net niet kloppen. Als Immanuel verdwaalt in de nachtclub, is het een pretpaleis waar alleen de spiegels ontbreken. De donkere straten, beperkt verlicht door lantaarns, kunnen zo dienen als achtergrond van een horrorfilm. En wat te denken van Immanuels schaduw die zich op het eind langs de muur strekt? Zijn gekromende vingers doen denken aan de klauwen van een monster.
Om op de film zelf in te gaan, waar gaat Der blaue Engel over? Immanuel staat voor de klas en leeft volgens strikte principes. Als hij ontdekt dat zijn leerlingen nachtclub Der blaue Engel bezoeken, moet hij daar een stokje voor steken. Maar dan ontmoet hij Lola en vergeet hij op slag zijn strenge levensroutine. Wordt de ordelijke Immanuel verliefd op een showmeisje? Zal hij zijn principes zomaar in de steek laten om met haar de hort op te gaan? De leerlingen kunnen er smakelijk om lachen, Immanuel raakt er helemaal door van slag. Langzaamaan glijdt hij af, tot hij als clown moet optreden voor het gepeupel.
Der blaue Engel vertelt over een man die ten prooi valt aan dat wat hij het meest verafschuwt en vervolgens heel diep valt. Alhoewel er erg komische momenten volgen (nogmaals, Jannings en Dietrich zijn aan elkaar gewaagd), overheerst ook een sterke tragiek. Immanuel is geen slecht mens. Het is toch bedroevend dat deze docent alle status verliest, terwijl Lola alweer op zoek is naar het volgende verzetje.
Waarom Immanuel dit allemaal overkomt? Ik weet het niet. Maar ik heb wel degelijk idee dat er een reden is voor dit wrede noodlot. Misschien is Der blaue Engel een waarschuwing. Volg niet zomaar het pad van de verleiding, want voor je het weet raak je alles kwijt. Het levert hoe dan ook een zeer geslaagde en sfeervolle combinatie van drama en komedie op.
Toen ik achteraf informatie over Jannings opzocht, gewoon om te kijken waarin hij verder heeft gespeeld, ontdekte ik dat sympathiseerde met de Nazi’s. Hij trad zelfs op in hun propagandafilms. Wat een deceptie. Waarom moet zo’n getalenteerd acteur zich inlaten met zo’n partij? Wat mij betreft is Dietrich daarom alsnog dé ster van Der blaue Engel.
Regie: Josef von Sternberg. Met: Marlene Dietrich en Emil Jannings