Wat doe je op een vrijdagmiddag als je vrij bent van je werk? Ikzelf ga eerst het nieuwste album van Linkin Park (One More Light) en Mark Lanegan kopen (Gargoyle), om daarna nog Kriterion een bezoek te brengen. Ik besluit te gaan voor de documentaire I Am Not Your Negro, gebaseerd op een idee van James Baldwin en ingesproken door Samuel L. Jackson. Ik heb nooit iets van Baldwin gelezen. Als Jackson het inspreekt, moet het wel goed zijn. Het is de bedoeling om een portret te schetsen van Malcolm X, Medgar en Martin Luther King, waarbij Jackson de eerste dertig pagina’s van Baldwins onvoltooide manuscript voorleest. De drie grootheden komen wat mij betreft er bekaaid van af. Baldwin echter spat van het scherm. De documentaire zelf bezorgt mij regelmatig kippenvel.

Baldwin neemt zijn publiek mee door een stuk geschiedenis van Amerika. En dan met name hoe donkere Amerikanen worden behandeld. Of beter gezegd, mishandeld. In deze broeierige tijdens strijden drie vurige sprekers, Malcolm X, Medgar Evers en Martin Luther King, onvermoeibaar voor de rechten van hun gekleurde broeders en zusters. Baldwin mengt zich ook in de debatten en protesten en maakt mee hoe zijn drie helden worden vermoord. Als ik eerlijk ben, zijn de delen over de drie strijders zeker boeiend, maar ze komen voor mij niet echt tot leven. Baldwin daarentegen wel.

Zijn teksten, voorgelezen door de autoritaire stem van Jackson, worden ondersteund met archiefbeelden die behoorlijk binnenkomen. Probeer maar geen plaatsvervangende schaamte te ervaren bij de oude foto’s en filmpjes: donkere mensen die in elkaar worden geslagen, zijn gelynched of worden bespuugd. Witte protestanten die met hakenkruizen rondlopen, of spanddoeken waarmee ze oproepen tegen integratie. Ik denk nog “maar dat was toen”. Tot er beelden volgen uit het Amerika van nu. Ik word niet zo snel emotioneel, maar ik word er toch behoorlijk stil van. Als J.F. Kennedy voor het publiek moet doorgeven dat Martin Luther King is vermoord, klinkt er kort gegil vanuit de menigte. Zelden heeft wanhoop zo doordringend geklonken.

Baldwin komt ook voorbij als spreker en geeft indrukwekkende toespraken. In plaats van op te roepen tot vechten of protesten te organiseren, is hij eerder een docent die uitlegt hoe de verhoudingen liggen, hoe die zijn ontstaan. We worden meegenomen naar het begin van Amerika, hoe de donkere mensen als goedkope krachten golden om katoen te plukken. Dat de witte mensen vooral bang zijn voor de donkere mensen en daarom hen willen afstoten, en de donkere mensen op hun beurt weer haat ontwikkelen voor de witte mensen. Een neerwaartse spiraal die afglijdt naar bruut geweld. Fantastisch is het fragment dat Baldwin klaar is met zijn toespraak in een zaal vol wit publiek; zodra hij zit wordt hij getrakteerd op een oorverdovend applaus.

I Am Not Your Negro laat de nuances zien in de geschiedenis van het rascisme, hoe diep het gaat en wat de verschrikkelijke gevolgen ervan zijn. Zeker in deze tijden, waarin te pas en onpas het woord rascisme valt, is dit een urgente documentaire.

19-5-2017/Raoul Peck/Stem van Samuel L. Jackson